هر شغل و کسب‌وکار دارای شرایط کاری خاص خود است و با توجه به شرایط خود نیاز به پیش‌نیازهایی دارد که فاکتورهایی مانند میزان حقوق دریافتی و سایر مزایا بر اساس این پیش‌نیازها تعیین خواهند شد. وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی در تلاش برای استانداردسازی فعالیت‌های اقتصادی قوانینی مانند بیمه کارکنان، حداقل حقوق و دستمزد و جدول طبقه‌بندی مشاغل را شکل داد و با استفاده از این قوانین افراد بسیاری توانستند به حقوق و دستمزد عادلانه‌تری دست یابند.
طرح طبقه‌بندی مشاغل یکی از قوانین کار است. این طرح تسهیلاتی را برای تمامی نیروهای کار در اختیار می‌گذارد و بر اساس این طرح هر شغل محدوده وظایف مشخصی دارد. همچنین فرد شاغل در هر جایگاه، حقوقی متناسب با فعالیتی که انجام می‌دهد دریافت می‌کند. اجرای این طرح برای همه کسب‌وکارها اجباری است. در این مقاله به موضوع طرح طبقه‌بندی مشاغل، اهداف، مشمولین و دستورالعمل‌های آن خواهیم پرداخت.
طرح طبقه‌بندی مشاغل چیست؟
تقسیم‌بندی تمام مشاغل در هر سازمان از بالاترین سطح شغلی تا پایین‌ترین سطح شغلی طبقه‌بندی شغلی نامیده می‌شود که این طبقه‌بندی بر اساس عواملی مانند تخصص، مهارت‌ها، اهمیت، وظایف و… انجام می‌گیرد.
طرح طبقه‌بندی مشاغل که مدتی است در سیستم قانون کار ایران مشخص شده است و پس از اجرایی‌شدن نامی آشنا برای بسیاری از افراد شاغل است، شامل تمام جزئیات یک جایگاه شغلی، از جمله میزان تحصیلات موردنیاز، مهارت‌ها و توانایی‌های لازم برای بر عهده گرفتن مسئولیت‌ها، حوزه کاری، انتظاراتی که از فرد شاغل در آن جایگاه می‌رود و در نهایت میزان حقوق دریافتی که بر اساس تمامی موارد گفته‌شده تعیین می‌شود است. اجرایی‌شدن این طرح موجب جلوگیری از سوءاستفاده از شاغلان و استانداردسازی مشاغل شده است.
لازم است که هر فرد شاغلی، چه کارگر و چه کارمند، از حقوق خود، حد وظایف خود و شرح کامل شغل خود اطلاع داشته باشد، چرا که در غیر این صورت ممکن است با بهره‌کشی اضافی کارفرما مواجه شود. طرح طبقه‌بندی مشاغل با تعیین جزئی‌ترین حقوق و تدوین شرح کامل هر شغل جلوی این بهره‌کشی و سوءاستفاده را می‌گیرد.
مشمولین طرح طبقه‌بندی مشاغل
در مواد ۴۸ و ۴۹ قانون کار آمده است که دودسته از کسب‌وکارها ملزم به اجرای طرح طبقه‌بندی مشاغل هستند:
۱- کارگاه‌هایی که دارای بیش از ۵۰ کارگر هستند.
۲- شرکت‌های خدماتی، اعم از پیمانکاری و تأمین نیروی انسانی که طرف قرارداد با دستگاه‌های اجرایی هستند.
بنابراین، قانون طبقه‌بندی مشاغل شامل کسانی می‌شود که در کارگاه‌هایی با حداقل ۵۰ کارگر و یا در شرکت‌های طرف قرارداد ادارات اجرایی مشغول به کار هستند. کارفرماها موظف هستند طرح طبقه‌بندی مشاغل را پیاده‌سازی کرده و آن را برای تمامی کارکنان خود اعمال کنند.
اهداف طرح طبقه‌بندی مشاغل
از جمله مشکلاتی که نیروهای کار با آن مواجه هستند عدم دریافت حقوق و مزایای کافی است. ممکن است افرادی باسابقه کار، دانش و تخصص کمتر حقوق و مزایای بالاتری از افراد باسابقه و متخصص دریافت کنند و این موجب نارضایتی شاغلان در یک مجموعه می‌شود. از مهم‌ترین اهداف طرح طبقه‌بندی مشاغل ازبین‌بردن این نارضایتی در همه مجموعه‌ها با ارائه حقوق و مزایای استاندارد متناسب با دانش، تخصص و سابقه کار افراد است. همچنین این طرح با ایجاد استانداردی در فرایند استخدام افراد در جایگاه‌های مختلف شغلی، به این فرایند نظم و هماهنگی بیشتری می‌دهد و از استخدام افراد ناشایست در جایگاه‌هایی که برای آن‌ها مناسب نیستند جلوگیری می‌کند.
از اهداف دیگر طرح طبقه‌بندی مشاغل می‌توان به کاهش اختلافات معمول بین کارکنان و مدیران در محیط‌های کاری اشاره کرد که از طریق تعیین دقیق وظایف و مسئولیت‌ها ممکن می‌شود. بدین ترتیب هدف مهم‌تری محقق می‌شود و آن این است که با تعیین دقیق وظایف و مسئولیت‌ها، حوزه اختیارات هر فرد در جایگاه شغلی‌ای که در آن مشغول به کار است مشخص شده و به‌صورت قانونی کارفرما نمی‌تواند از یک فرد انتظار کار در چند جایگاه شغلی و دریافت دستمزد یک جایگاه شغلی را داشته باشد.
دستورالعمل‌های اجرایی طرح طبقه‌بندی مشاغل
شیوه اجرای طرح طبقه‌بندی مشاغل، شرایط کارگاه‌ها، قوانین ارتقا و جابه‌جایی افراد در جایگاه‌های شغلی، مقادیر پرداخت مزایا و سایر جزئیات طرح در حقیقت دستورالعمل اجرایی طرح طبقه‌بندی مشاغل نامیده می‌شود. این دستورالعمل‌ها در انواع مختلف مشاغل با هم متفاوت هستند و در هر نوعی از شغل جزئیات و دستورالعمل‌های مختص به خود را دارند. در ادامه به عنوان مثال طرح طبقه‌بندی مشاغل کارگران و معلمان را توضیح خواهیم داد.
طرح طبقه‌بندی مشاغل کارگران
موارد ۴۸ و ۴۹ قانون کار به طبقه‌بندی مشاغل کارگری پرداخته است و مطابق با نظام ارزیابی فعالیت‌های شغلی تهیه و به تأیید وزارت کار رسیده است. در این موارد به چند نکته اشاره شده است:
- در اجرای این طرح تفاوتی میان کارگران، اعم از پاره‌وقت، تمام‌وقت، فصلی، موقت و… وجود ندارد و همه کارگران با هر نوع قراردادی مشمول این طرح خواهند بود.
- هنگام تطبیق نیروها با جدول طبقه‌بندی مشاغل، در صورت عدم وجود تحصیلات موردنیاز، درنظرگرفتن سوابق تجربی و میزان مهارت فرد نیز مقدور است.
- در طبقه‌بندی مشاغل کارگران ساده‌ترین کار با ضریب یک در نظر گرفته می‌شود و این ضریب با توجه به میزان سختی و پیچیدگی کار و همچنین تخصص افراد در سایر سطوح شغلی افزایش می‌یابد.
- این ضریب هرسال با افزایش تجربه، سابقه کاری و تحصیلات افزایش می‌یابد و درنتیجه جایگاه شغلی افراد نیز ارتقا پیدا می‌کند.
برای تعیین دستمزد هر کارگر باید به جداول مزد سال جاری مراجعه کرد. در این جداول افراد در ۲۰ گروه مختلف طبقه‌بندی شده‌اند و مزد پایه روزانه هر گروه تعیین شده است.
از نتایج اجرای طبقه‌بندی مشاغل برای کارگران بالارفتن سالانه دستمزد نسبت به حقوق پایه قانون کار به‌صورت خودکار با بالارفتن سابقه و تجربه است.
طرح طبقه‌بندی مشاغل معلمان
همان گونه که گفته شد طرح طبقه‌بندی مشاغل شامل تمامی مشاغل می‌شود و مشاغل معلمان نیز از این طرح مستثنا نیستند. وزارت آموزش‌وپرورش در این طرح معلمان و کارکنان خود را در سطوح مختلف طبقه‌بندی کرده است و برای هر یک از معلمان و کارمندان امکان ارتقای شغلی را فراهم آورده است. بر اساس این طرح هر یک از افراد شاغل در این وزارتخانه در یکی از ردیف‌های شغلی طبقه‌بندی می‌شوند و با توجه به ردیف شغلی خود به شرح وظایف، حقوق و مزایای خاص خود دسترسی خواهد داشت.
در رابطه با طرح طبقه‌بندی مشاغل معلمان چند نکته وجود دارد:
- معلمان به ردیف‌های آموزگاران، دبیران راهنمایی یا سه‌ساله اول دبیرستان، دبیران سه‌ساله دوم دبیرستان، هنرآموزان، مربیان امور تربیتی، مشاوران آموزشی، مراقبان سلامت، مدیران آموزشی تقسیم‌بندی می‌شوند.
- برای هریک از ردیف‌های شغلی ذکرشده در آیین‌نامه اجرایی طرح طبقه‌بندی مشاغل معلمان تعریف خاص و همچنین حقوق و مزایای خاصی در نظر گرفته شده است.
- مزایای آیین‌نامه طرح طبقه‌بندی مشاغل معلمان به تمامی کارکنان تمام‌وقت رسمی و قراردادی در همهٔ ردیف‌های شغلی تعلق می‌گیرد.
سخن پایانی
طرح طبقه‌بندی مشاغل به‌منظور جلوگیری از سوءاستفاده‌های احتمالی و دادن امنیت شغلی به کارکنان تصویب شده است. این طرح با طبقه‌بندی مشاغل بر اساس معیارهای مربوط به آن شغل امکان ارتقای شغلی، اطمینان از بودن در جایگاه درست شغلی و بهبود جایگاه شغلی با بالابردن سطح فعالیت را برای تک‌تک کارکنان یک مجموعه فراهم می‌کند.
با توجه به توضیحاتی که در این مقاله داده شد، پس از اجرایی‌شدن طرح طبقه‌بندی مشاغل هر فرد بر اساس میزان تحصیلات، تخصص، تجربه و… در یک جایگاه شغلی قرار می‌گیرد و حقوق و مزایایی که به افراد هم‌ردیف تعلق می‌گیرد یکسان خواهد بود.
در این مقاله تلاش کردیم موضوع طرح طبقه‌بندی مشاغل، اهداف و مشمولین آن را به‌صورت کلی توضیح دهیم و با آوردن دو مثال، دستورالعمل‌های اجرایی این طرح را نیز نشان دهیم.
سوالات متداول
چرا لازم است همه شاغلان از حقوق خود آگاه باشند؟
لازم است که هر فرد شاغلی، چه کارگر و چه کارمند، از حقوق خود، حد وظایف خود و شرح کامل شغل خود اطلاع داشته باشد، چرا که در غیر این صورت ممکن است با بهره‌کشی اضافی کارفرما مواجه شود.
مشمولین طرح طبقه‌بندی مشاغل چه کسانی هستند؟
۱- کارگاه‌هایی که دارای بیش از ۵۰ کارگر هستند.
۲- شرکت‌های خدماتی، اعم از پیمانکاری و تأمین نیروی انسانی که طرف قرارداد با دستگاه‌های اجرایی هستند.
اهداف کلی طرح طبقه‌بندی مشاغل شامل چه مواردی است؟
۱- ازبین‌بردن این نارضایتی در همه مجموعه‌ها با ارائه حقوق و مزایای استاندارد متناسب با دانش، تخصص و سابقه کار افراد
۲- جلوگیری از استخدام افراد ناشایست در جایگاه‌هایی که برای آن‌ها مناسب نیستند
۳- کاهش اختلافات معمول بین کارکنان و مدیران در محیط‌های کاری
۴- مشخص‌شدن حوزه اختیارات هر فرد در جایگاه شغلی‌ای که در آن مشغول به کار است و عدم توانایی قانونی کارفرما در انتظارات بیش از اندازه از کارکنان، مثلاً کار در چند جایگاه شغلی و دریافت دستمزد یک جایگاه شغلی