در این مقاله قصد داریم در مورد قانون کار و بیمه تامین اجتماعی در زمان ناآرامی و بحران صحبت کنیم. سؤالات بسیاری در مورد تکلیف کارفرماها و پرسنل مطرح شده است؛ از جمله وضعیت حقوق در ایام ناآرامی، نحوه پرداخت و ارسال بیمه، و مشکلات کارفرمایانی که نتوانستهاند بیمه را ارسال کنند. با ما همراه باشید. اگر علاقه‌مند به شنیدن پادکست رادیو مالی با این موضوع هستید، از اینجا گوش کنید:
تعلیق قرارداد کار در شرایط بحران
تعلیق قرارداد چیست و چه اثرات حقوقی دارد؟ شرایط تعلیق قرارداد، مواد قانونی مربوطه در قانون کار و قانون بیمه بیکاری در قانون اساسی پیش‌بینی شده‌اند. در قانون کار، ماده ۱۵و ماده ۳۰و همچنین تبصره ۲ ماده ۲ قانون بیمه بیکاری و اصل ۲۹ و اصل ۴۳ قانون اساسی به موارد مربوط به شرایط جنگی، قوه قهریه (فورس ماژور) و حوادث غیرقابل‌پیش‌بینی پرداخته‌اند.
شرایط تعلیق قرارداد: برای اینکه یک قرارداد کار به حالت تعلیق درآید، باید سه شرط به صورت هم‌زمان وجود داشته باشد:
- حادثه خارج از اراده طرفین باشد (کارگر و کارفرما).
- انجام کار غیرممکن باشد. به عنوان مثال، اگر یک کارگاه تخریب شده باشد و امکان فعالیت وجود نداشته باشد.
- موضوع غیرقابل‌پیش‌بینی بوده باشد.
ماده ۱۵ قانون کار صراحتاً بیان می‌کند که در مواردی مانند سیل، زلزله، جنگ و حوادث غیرقابل‌پیش‌بینی که وقوع آنها خارج از اراده طرفین باشد و تمام یا قسمتی از کارگاه تعطیل شود و انجام تعهدات کارگر یا کارفرما به طور موقت غیرممکن گردد، قراردادهای کار به حال تعلیق درمی‌آیند. تشخیص این موارد بر عهده وزارت کار و امور اجتماعی است.
ماده ۳۰ قانون کار نیز می‌گوید که چنانچه کارگاه بر اثر قوه قهریه یا حوادث غیرقابل‌پیش‌بینی تعطیل شود و کارگران بیکار شوند، کارفرما مکلف است پس از فعالیت مجدد کارگاه، همان کارگران بیکار شده را مجدداً به کار بگیرد.
تأمین معاش کارگران بیکار شده
تبصره مهم ماده ۳۰ قانون کار و اصل ۲۹ قانون اساسی تأکید دارند که دولت مکلف است از طریق ایجاد صندوق بیمه بیکاری و استفاده از درآمدهای عمومی و مشارکت مردم، نسبت به تأمین معاش کارگران بیکار شده اقدام کند. تبصره ۲ ماده ۲ قانون بیمه بیکاری مشخصاً بیان می‌کند که بیمه‌شدگانی که به علت حوادث قهریه و غیرمترقبه مانند سیل، زلزله، جنگ، آتش‌سوزی و غیره بیکار می‌شوند، میتوانند با معرفی اداره کار، بیمه بیکاری دریافت کنند.
نکته بسیار مهم این است که برای استفاده از این ظرفیت، شرط حداقل ۶ ماه سابقه برای دریافت بیمه بیکاری موضوعیت ندارد. به عنوان مثال، در حادثه پلاسکو، حتی با ۳ روز یا ۴ روز سابقه کار هم امکان دریافت بیمه بیکاری وجود داشت، به شرطی که کار در آن محل اثبات شود. این موضوع در شرایط فعلی نیز صادق است.
اما اصول قانون اساسی مرتبط با این بحث چه مواردی هستند؟
- اصل ۲۹ قانون اساسی : برخورداری از تأمین اجتماعی (شامل بازنشستگی، بیکاری، پیری، ازکارافتادگی، بی‌سرپرستی، حوادث و سوانح) یک حق همگانی است و دولت موظف است این حمایت‌های مالی را فراهم کند.
- بند ۲ اصل ۴۳ قانون اساسی: تأمین شرایط و امکانات کار برای همه به‌منظور رسیدن به اشتغال کامل از وظایف دولت است.
غیبت کارکنان و اخراج
در شرایطی که قرارداد به حالت تعلیق در می‌آید و امکان انجام کار وجود ندارد (مثل تخریب ساختمان و عدم امکان دورکاری)، کارفرما نمی‌تواند حقوق پرداخت کند. در این صورت، مدت تعلیق به مدت قرارداد موقت فرد اضافه میشود. تشخیص اینکه آیا یک کارگاه یا شرکت مشمول شرایط تعلیق قرارداد میشود، به عهده اداره کار است.
غیبت کارکنان در زمان ناآرامی نیز دارای شرایط خاصی است. اگر دولت به صورت رسمی تعطیلی عمومی یا اعلام وضعیت جنگی نکند، عدم حضور پرسنل در محل کار میتواند غیبت محسوب شود. با این حال، کارفرما نمی‌تواند صرفاً به دلیل ۲ یا ۳ روز غیبت، کارمند را اخراج کند. هر غیبتی باید بررسی شود که موجه بوده است یا غیرموجه. مثلاً اگر فردی به دلیل فوت یا مجروح شدن اعضای خانواده‌اش در حوادث ناآرامی نتوانسته حاضر شود یا اطلاع دهد، غیبت او ممکن است موجه تلقی شود.
تشخیص موجه یا غیرموجه بودن غیبت پرسنل، اصولاً بر اساس آیین‌نامه انضباطی کار و توسط کمیته انضباطی آن کارگاه (با حضور نمایندگان کارگر، کارفرما و سرپرستان) تعیین میشود. نظر این کمیته نیز باید به تأیید هیئت تشخیص اداره کار یا شورای اسلامی کار برسد.
مرخصی اجباری
اجبار کارفرما به مرخصی بدون حقوق یا استحقاقی، خلاف قانون است. در مورد مرخصی‌ها، دو دسته وجود دارد:
- مرخصی‌هایی که توافق کارگر و کارفرما لازم نیست مانند مرخصی حج واجب، یا مرخصی ۳ روزه برای فوت پدر، مادر، همسر یا فرزند.
- مرخصی‌هایی که توافق کارگر و کارفرما لازم است مانند مرخصی استحقاقی و مرخصی بدون حقوق.
بنابراین، کارفرما نمی‌تواند کارگر را مجبور کند که درخواست مرخصی بدون حقوق یا مرخصی استحقاقی بدهد.
دورکاری
قانون کار مصوب سال ۱۳۶۹، شامل پیش‌بینی صریحی در خصوص دورکاری نیست و نیاز به به‌روزرسانی در این زمینه احساس میشود. با این حال، تفاوتی بین دورکاری و حضور فیزیکی در محل کار وجود ندارد. پرسنلی که به صورت دورکاری فعالیت می‌کنند، دقیقاً مشمول همان قوانین و مقرراتی هستند که در صورت حضور فیزیکی شامل آنها می‌شدند. شرکت‌هایی که پرسنل خود را دورکار کردهاند، باید تمام قوانین و مقررات را مانند گذشته رعایت و اجرا کنند.
ارسال لیست بیمه
کارفرمایانی که به دلیل مشکلات مالی یا مشکلات فنی بانک‌ها (مانند بانک سپه و پاسارگاد) نتوانستهاند لیست بیمه (مثلاً لیست بیمه اردیبهشتماه) را ارسال کنند، میتوانند لیست معوق به سازمان تأمین اجتماعی ارائه دهند.
شرایط ارائه لیست معوق:
- باید ابتدا لیست ماه جاری (مثلاً لیست خرداد) را ارسال و پرداخت کرد.
- سپس می‌توان لیست معوق (مثلاً اردیبهشتماه) را با جریمه پرداخت کرد.
- لیست بیمه معوق باید دقیقاً شامل همان نفراتی باشد که در لیست ماه‌های پیشین حضور داشته‌اند و نباید شامل آغاز به کار یا ترک کار جدیدی باشد.
این موضوع ممکن است برای افرادی که در ماه موردنظر قصد استفاده از بیمه بیکاری، مرخصی زایمان یا ترک کار داشته‌اند، مشکلاتی ایجاد کند.
عدم حضور پرسنل به دلیل ترس و ناآرامی
درست است که شرایط برای کارگر و کارفرما هر دو دشوار بوده است. اگر پرسنل بدون هماهنگی قبلی با کارفرما به دلیل ترس یا وحشت ناشی از ناآرامیها سر کار حاضر نشدهاند، کارفرما حق دارد این موضوع را بررسی کند. غیبت‌های ناشی از ترس یا وحشت نیز باید در کمیته انضباطی کارگاه بررسی شوند. در شرکت‌هایی که کمیته انضباطی موردتأیید اداره کار ندارند، تشخیص نهایی بر عهده هیئت تشخیص اداره کار است. در هر صورت، کارگر حق نداشته است بدون عذر موجه غیبت داشته باشد.
تفکیک مناطق پرخطر و کم‌خطر
از منظر قانون کار و بیمه، هیچ اعلام رسمی یا تفکیک مشخصی بین مناطق پرخطر و کم‌خطر در دوران ناآرامی وجود ندارد؛ بنابراین، نمی‌توان بر اساس این تفکیک اظهارنظر قانونی کرد. ملاک همان سه شرط تعلیق قرارداد است که نهایتاً تشخیص آن با اداره کار و بر اساس ماده ۱۵ قانون کار است.
همدلی و راهکارهای تعاملی
در شرایط بحرانی، همدلی و تعامل بین کارگر و کارفرما فراتر از الزامات صرف قانونی، بسیار ضروری است. برخی راهکارهای تعاملی برای کاهش فشار اقتصادی و روانی عبارت‌اند از:
- تعدیل نیرو با هدایت به بیمه بیکاری: اگر قرارداد پرسنل به پایان رسیده باشد و سابقه لازم برای بیمه بیکاری را داشته باشند، می‌توان آنها را برای دریافت بیمه بیکاری راهنمایی کرد.
- کار پاره‌وقت با توافق: کارفرما نمی‌تواند کارگر را مجبور به کار پاره‌وقت کند. اما با توافق طرفین، می‌توان ساعات کار را به صورت پاره‌وقت تنظیم کرد (مثلاً ۲۲ ساعت در هفته به جای ۴۴ ساعت). در این حالت، حق بیمه و مزایا (عیدی، سنوات) نیز به میزان ۱۵ روز محاسبه و پرداخت میشود.
استفاده از مرخصی استحقاقی یا بدون حقوق با توافق: کارفرما نمی‌تواند کارگر را مجبور به گرفتن مرخصی کند. اما با توافق کارگر، می‌توان از ۲ روز، ۳ روز، ۵ روز یا حتی یک هفته مرخصی استحقاقی استفاده کرد یا درخواست مرخصی بدون حقوق داد تا از فشار مالی کاسته شود و تعادل حفظ گردد.
این راهکارها تنها با تعامل و توافق کارگر و کارفرما امکان‌پذیر هستند و نه با اجبار یک‌جانبه کارفرما.
تخریب محل کار
در صورتی که ساختمانی به صورت جزئی یا کلی تخریب شده باشد و پرسنل نتوانند در آنجا کار کنند و امکان دورکاری نیز وجود نداشته باشد، پرسنل میتوانند از ظرفیت تبصره ۲ ماده ۲ قانون بیمه بیکاری استفاده کنند. دولت مکلف به حمایت است و این افراد میتوانند برای دریافت بیمه بیکاری اقدام کنند. همان‌طور که پیش‌تر اشاره شد، در این حالت حتی با سابقه کم (مثل ۳ یا ۴ روز کار) نیز میتوانند بیمه بیکاری دریافت کنند، به‌شرط اثبات شرایط تخریب و عدم امکان کار.
جمع‌بندی
- کارفرمایانی که خودشان محل کار را تعطیل کردهاند، موظف به پرداخت کامل حقوق و مزایای پرسنل هستند.
- اگر پرسنل بدون هماهنگی با کارفرما غیبت کردهاند، این غیبت‌ها باید در کمیته انضباطی بررسی شوند تا موجه یا غیرموجه بودن آنها مشخص گردد.
با توجه به شرایط بحرانی فعلی، همدلی و توافق بین کارگر و کارفرما، فراتر از الزامات قانونی، اهمیت بسزایی دارد. پیشنهاد میشود که طرفین با تعامل، اقداماتی نظیر کار پاره‌وقت یا توافق بر سر مرخصیهای استحقاقی یا بدون حقوق را در این دوره بحرانی (مثلاً برای یک یا دو ماه) در نظر بگیرند تا از بحران خارج شده و به شرایط طبیعی بازگردند.
سوالات متداول
آیا کارفرما میتواند کارمند را در صورت چند روز غیبت، تعدیل یا اخراج کند؟
این سؤال به دغدغه اصلی پرسنل و کارفرما در شرایط ناآرامیها اشاره دارد و پرسیده میشود که آیا غیبت کارکنان (حتی به دلیل ترس یا عدم هماهنگی) منجر به حق اخراج برای کارفرما میشود یا خیر.
پاسخ به این سؤال شامل بررسی موجه یا غیرموجه بودن غیبت توسط کمیته انضباطی کارگاه و تأیید اداره کار است.
آیا کسبوکارها میتوانند پرسنل خود را مجبور به پر کردن برگه مرخصی یا گرفتن مرخصی بدون حقوق کنند (مرخصی اجباری)؟
این پرسش به این موضوع میپردازد که آیا کارفرما حق قانونی دارد که کارگران را به گرفتن مرخصی استحقاقی یا بدون حقوق (بهویژه در شرایط بحرانی) مجبور کند.
طبق توضیحات، مرخصیهای استحقاقی و بدون حقوق نیازمند توافق کارگر و کارفرما هستند و اجباری بودن آنها خلاف قانون است.
تکلیف کارفرمایانی که نتوانستهاند لیست بیمه را ارسال کنند، چیست؟
این سؤال مهمی است که بسیاری از کارفرمایان مطرح کردهاند، بهویژه در شرایطی که به دلیل مشکلات مالی یا بانکی قادر به ارسال بهموقع لیست بیمه اردیبهشتماه نبودهاند. سازمان تأمین اجتماعی مهلت ارسال بیمه اردیبهشت را تمدید کرده بود، اما برای کارفرمایانی که همچنان موفق به ارسال نشدهاند، امکان ارائه لیست معوق با رعایت شرایط خاص (مانند پرداخت لیست خرداد قبل از اردیبهشت و پرداخت جریمه) وجود دارد.