روز بهره‌وری و بهینه‌سازی مصرف، بهانه‌ای برای تکرار اهمیت استفاده مؤثر و مطلوب از زمان، امکانات، سرمایه، فرصت‌ها و نیروی انسانی در جهت تولید، بهینه‌سازی مصرف و در نتیجه، رسیدن به رشد و شکوفایی همه‌جانبه اقتصادی و اجتماعی در جامعه است.
بهره‌وری در لغت معنای بهره بر، سود برنده و کامیاب و همچنین به مفهوم راندمان و بازده است. در تعریف مفهومی بهره‌وری؛ استفاده مطلوب، مؤثر و بهینه از همه لحظه‌ها، مجموعه امکانات، ظرفیت‌ها، پتانسیل‌ها، سرمایه‌ها، نیروها و منابعی است که به انسان برای رسیدن به رشد و شکوفایی همه‌جانبه کمک می‌کند. در واقع انسان با بیشترین استفاده از کمترین امکانات به بهره‌وری بالایی دست می‌یابد.
یکی از مواردی که همه سازمان‌ها و حتی انسان‌ها به آن توجه دارند، موضوع بهره‌وری است، اینکه سازمانشان و یا اصلاً خودشان بهره‌وری بالایی داشته باشند. اگر در تعریفی ساده بخواهیم بهره‌وری را در سازمانی توضیح دهیم، یعنی میزان خروجی و سود سازمان نسبت به هزینه‌ها.
یعنی اگر سازمانی بتواند با ثابت نگه‌داشتن کیفیت، از میزان هزینه‌های سازمانی خود کم کند، می‌تواند بگوید بهره‌وری ایجاد کرده است. در استاندارد ایزو 9001 از بهره‌وری بسیار گفته شده است و یکی از اهداف استاندارد ایزو 9001:2015 بالا بردن بهره‌وری سازمان در حوزه سیستم مدیریت کیفیت است. اما تعریفی که استاندارد از بهره‌وری و عوامل کلیدی آن دارد، دو مقوله اثربخشی و کارایی است.
مولفه‌های بهره‌وری
بهره‌وری به عنوان یکی از معیارهای سنجش فعالیت‌ها، با در نظر گرفتن هدف و مقصد مدنظر از دو زاویه مجزا قابل‌بررسی است. از یک‌سو، نقش مفید و مؤثر بودن فعالیت در دستیابی به هدف ترسیمی مورد ارزیابی قرار گرفته و از سوی دیگر بازده فعالیت مطرح می‌شود. بر این اساس می‌توان بهره‌وری را به دو مؤلفه تجزیه کرد: بر اساس تعاریف استانداردهای مدیریت کیفیت (تعاریف برگرفته از ISO9000:2005)
- اثربخشی: میزانی که فعالیت‌های برنامه‌ریزی شده تحقق یافته و نتایج برنامه‌ریزی شده به دست آمده است. (کار درست کردن).
- کارایی: رابطه بین نتیجه بدست آمده و منابع استفاده شده. (درست کار کردن)
کارایی نشان می‌دهد که یک سازمان تا چه میزان از نهاده‌ها به‌طور بهینه در جهت تولید ستاده‌ها استفاده کرده است و به عبارتی نشان‌دهنده «صحیح انجام دادن کار» است. به این معنی که از حداقل نهاده‌ها حداکثر محصول برداشت شود.
بهره‌وری ترکیبی از کارایی و اثربخشی است. به عبارت دیگر عملکرد سازمان در صورتی بهره‌ور خواهد بود که کارا و اثربخش باشد و هر کدام به تنهایی نشان دهنده افزایش بهره‌وری نیست. پس در مقوله بهره‌وری اولاً کاری که انجام می‌شود باید کار درست و مفیدی باشد ثانیاً این کار به بهترین نحو انجام پذیرد و در راستای اهداف باشد.
بنابراین (بهره‌وری = اثربخشی × کارایی) به عبارت دیگر بهره‌وری عبارت است از تحقق هم‌زمان اثربخشی و کارایی برای مثال وقتی تنها نیمی از اهداف یک فعالیت (اثربخشی پنجاه درصد) با دو برابر منابع لازم (کارایی پنجاه درصد) محقق شود بهره‌وری بدست آمده بیست و پنج درصد خواهد بود، دکتر جوران در هندبوک خویش درست انجام دادن کار درست را بهره‌وری قلمداد می‌کند.
بر اساس مباحثی که گذشت در یک سازمان تعدادی ورودی برای تولید تعدادی خروجی به کار می‌روند که خروجی‌ها می‌بایست در راستای اهداف سازمانی قرار بگیرند. در یک سازمان اگر میزان استفاده مطلوب از ورودی‌ها را در جهت تولید خروجی‌ها بسنجیم در واقع میزان کارایی را سنجیده‌ایم. اگر میزان تحقق اهداف را از خروجی‌های تولید شده بسنجیم در واقع میزان اثربخشی را سنجیده‌ایم و از ترکیب این دو می‌توان مفهوم بهره‌وری را به این صورت استخراج کرد که به چه میزان اهداف سازمان با استفاده از ورودی‌ها تحقق یافته است.
عوامل مؤثر بر افزایش بهره‌وری
به‌طور کلی عوامل مؤثر برای افزایش سطح بهره‌وری را می‌توان چنین برشمرد:
بهبود کیفی عامل کار، با توجه به اینکه نیروی انسانی مهم‌ترین عامل در بهبودی بهره‌وری است لذا می‌توانند با به‌کارگیری نکات ذیل موجبات ارتقای بهره‌وری را فراهم نمایند.
- بهبود روابط حاکم بین مدیر و کارکنان
- بهبود در به‌کارگیری رهاوردهای فناورانه
- توجه و اصلاح عوامل محیطی
- نوآوری و خلاقیت و امکان بروز آن توسط کارکنان
ضرورت بحث بهره‌وری
بهره‌وری می‌تواند بیشترین استفاده از کمترین امکانات و منابع در راه رسیدن به رشد و شکوفایی همه‌جانبه زندگی انسان باشد. اگر می‌خواهیم در دنیای پر رقابت امروزی، رونق اقتصادی، اجتماعی و زندگی بهتری داشته باشیم، لازم است به بهره‌وری بالایی برسیم؛ زیرا ایستادگی و تداوم حیات در صحنه جهانی، سرعت و دقت افزون‌تری می‌طلبد.
با توجه به آنکه در سه دهه اخیر، شاهد تحول‌های بزرگ اجتماعی، سیاسی و اقتصادی بوده و فرصت‌های بسیاری را از دست داده‌ایم، باید برای جبران ویرانی‌ها، گرفتاری‌ها و رفع تنگناهای موجود، زمان را به همراه حفظ کیفیت و کمیت به خدمت بگیریم. البته این مسئله جز با توجه به اصل بهره‌وری، شدنی نیست، وگرنه رقابت‌های آینده، طومار هر کشوری را در هم خواهد پیچید. در حال حاضر، در برخی کشورهای توسعه یافته با وجود محدودیت منابع، سرمایه‌گذاری‌های فراوانی در راه بهبود بهره‌وری در سطح ملی، منطقه‌ای، بخشی، سازمان‌ها، مؤسسه‌ها و حتی افراد انجام می‌گیرد. آنان پیشرفت روزافزون خود را مرهون توجه به اصل بهره‌وری می‌دانند. بهره‌وری می‌تواند بیشترین استفاده از کمترین امکانات در راه رسیدن به هدف باشد.
از اهداف مهم بهره‌وری می‌توان به کاهش هزینه، افزایش تولید و خدمات، افزایش کیفیت و استفاده بهینه از زمان اشاره کرد. بهره‌وری بدون ارتقای کیفیت، امری بیهوده است. افزایش کیفیت می‌تواند شامل بهبود امور مادی نظیر تولید کالا و خدمات و بهبود شرایط کار باشد. از دیگر اهداف مهم بهره‌وری، کاهش هزینه است.
در تعریف مفهومی بهره‌وری عبارت است از؛ استفاده مطلوب، مؤثر و بهینه از همه لحظه‌ها، مجموعه امکانات، ظرفیت‌ها، پتانسیل‌ها، سرمایه‌ها، نیروها و منابعی است که به انسان برای رسیدن به رشد و شکوفایی همه‌جانبه کمک می‌کند.
کاربردها و سطوح بهره‌وری
بر خلاف پندار برخی افراد بهره‌وری فقط برای صنایع نیست بلکه بهره‌وری سطوح مختلفی دارد و همه افراد در همه سطوح نقش دارند یعنی اینکه افراد می‌توانند با تفکر، ابداعات و نوآوری‌های خود عملاً در چند سطح گوناگون مؤثر واقع گردند، سطوح مختلف بهره‌وری عبارت‌اند از:
- سطح فرد
- سطح گروه آموزشی
- سطح گروه کاری
- سطح سازمانی
- سطح رشته‌های تجاری، خدماتی، صنعتی و کشاورزی
- سطح بخش‌های اقتصادی
- سطح ملی و کشوری
- سطح جهانی
در سطوح فردی به دنبال تدابیری برای افزایش بهره‌وری فردی هستیم؛ و در سطح گروه نیز به دنبال افزایش بهره‌وری گروه کاری هستیم. بدیهی است که موضوع بهره‌وری بیشتر در سطوح سازمانی و رشته‌ها مطرح می‌شود و بیشترین ضوابط و شرایط مربوط به بهره‌وری را می‌توان در آن‌ها مشاهده کرد. چه بسا برخی مشاغل و حتی برخی دستگاه‌ها به دلیل انجام فعالیت‌های موازی و تکراری بودن وظایف سازمانی در یکدیگر ادغام شده و برخی از آن‌ها حذف شده‌اند. بهره‌وری ملی که مهم‌ترین عنصر بهره‌وری است از ارتباط بین دولت، اقتصاد، جغرافیا، جمعیت و فرهنگ بدست می‌آید که عموماً به زبان ریاضیات ترجمه می‌شود و سپس نقطه بهینه آن بدست می‌آید.
روز بهره‌وری و بهینه‌سازی مصرف
امروزه در اقتصاد کلیه کشورها چه کشورهای توسعه یافته و چه در حال توسعه بهره‌وری به اولویتی ملی تبدیل شده است. بهره‌وری به‌طوری که موجبات رشد اقتصادی و کنترل تورم را فراهم و امکان دستیابی در سطح بالای استاندارد زندگی را میسر می‌کند. و از لحاظ به حداکثر رساندن منافع افزایش بهره‌وری، اهداف بهره‌وری باید در طرح‌های ملی توسعه گنجانده شوند. اگر بخواهیم بهره‌وری موجب تفاوت در رقابت بازرگانی، ایجاد رفاه ملی و بهزیستی مردم شود، یک رهیافت ملی و جامع، ضروری است.
بهره‌وری به عنوان یک رویکرد مدیریتی کم‌کم جای خود را در کشور ما باز می‌کند، ارتقاء بهره‌وری جزء لاینفک مدیریت کشور است و همه طراحان، تولید کنندگان و مدیران کشور به نحوی با آن سروکار دارند. در سازمان ملی بهره‌وری ایران به عنوان کانون هماهنگی و برنامه ریزی بهره‌وری کشور در زمینه ارتقاء بهره‌وری حرکت‌های مؤثری انسجام یافته، اما این تلاش‌ها بدون پشتوانه نظری و همکاری و اعتقاد اندیشمندان و فرهیختگان کشور ممکن نیست.
سازمان بهره‌وری به عنوان پیشنهاد دهنده هدف‌ها و اولویت‌ها و تدوین شاخص‌های بهره‌وری زمینه بهبود کیفیت و اثربخشی را در مدیریت کشور فراهم می‌کند. اما همه سازمان‌ها و نهادهای کشور موظف‌اند تا در این امر ملی قدم‌های استواری بردارند. بهره‌وری در کل عبارت است از تقسیم ستانده به داده و در سطح ملی ستانده عبارتست از ارزش افزوده ملی یا تولید ملی.
نهاده عبارت است از زمان بالقوه برای کار و فعالیت. این جوشش و زایش محصول به وجود آمدن فضائی باز و قانونمند است که در آن انسان‌ها مجال داشته باشند با احترام متقابل آزادانه بیندیشند، تجربه کنند و با نقادی مداوم، بینش‌ها و روش‌های خود را اصلاح نمایند. حرکت توفیق آمیز به سوی بهره‌وری در گرو اعتقاد فردی و تک تک آحاد جامعه است.
استقرار چرخه بهره‌وری در کشور سرآغاز حرکتی نوین در توسعه خواهد بود و در آینده متضمن شایسته سالاری در مدیریت کشور است. جا دارد که چرخه بهره‌وری شامل محاسبه شاخص‌ها، ارزیابی شاخص‌ها، برنامه ریزی و اجرای برنامه‌های بهره‌وری با تاکید بر رویکرد تولید ملی با جدیت بیشتر در کلیه دستگاه‌های اجرائی و بنگاه‌های اقتصادی دنبال گردد. تغییر و تحول نمی‌تواند به صورت آمرانه و از بالا به پایین باشد. بلکه جوشش از درون انسان‌ها است.
در این رابطه تجربه گذشتگان نشان می‌دهد که تشکیل گروه‌های حل مسئله می‌تواند رویکردی موفق در ارتقای بهره‌وری باشد و لذا به کارگیری آن در کلیه سازمان‌ها الزامی و بر همه واجب است این امر مهم را در دستور کار روزانه و اجرائی خود قرار دهند.
سازمان ملی بهره‌وری ایران
سازمان ملی بهره‌وری ایران به عنوان یک نهاد حاکمیتی، مسئول برنامه‌ریزی، سیاست‌گذاری، راهبری، پایش و ارزیابی بهره‌وری همه فعالان اقتصادی و عوامل تولید از جمله نیروی کار، سرمایه، انرژی، آب و خاک و تهیه و تدوین شاخص‌های استاندارد بهره‌وری به‌ویژه بهره‌وری سبز، ارتقای بهره‌وری در تمامی بخش‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، دولتی و غیردولتی در چارچوب قوانین، سیاست‌ها و اسناد بالادستی است.