آنچه باعث می‌شود که مدیران، سرمایه گذاران و افراد دیگر در امور مالی و اقتصادی عملکرد مناسبی داشته باشند، آشنایی با ابزارها و بازارهای مالی است. اهمیت این موضوع باعث شده که این مطلب از سپیدار سیستم را به معرفی بازارهای مالی مختلف و ابزارهای کاربردی در این بازارها اختصاص دهیم.
بازار مالی چیست؟
برای آشنایی با ابزارها و بازارهای مالی بهتر است با مفهوم بازار مالی آشنا شویم. باید بگوییم که بازار مالی، بازاری است که در آن اجناس قابل خرید و فروش قیمت مشخصی دارند و قوانین مختلفی در این بازارها حاکم هستند تا به واسطه آنها تجارت و کار خرید و فروش انجام شوند. برای مثال معاملات انواع اوراق بهادار مانند اوراق سهام و اوراق قرضه در بازارهای مالی انجام میشوند.
انواع بازارهای مالی کدام هستند؟
انواع بازار مالی را با توجه به سه عامل مهم دارایی، عرضه اوراق بهادار و سررسید تعهدات مالی تقسیم بندی میکنند. با این وجود میتوان 8 بازار مالی از جمله بازار سهام، بازار اوراق قرضه، بازار کالاها، بازار مشتقات و بازار رمزارزها را از انواع بازار مالی در نظر گرفت. در ادامه مقاله به معرفی این بازارها خواهیم پرداخت.
بازار سهام (Stock Market)
اولین و فراگیرترین بازار مالی را میتوان بازار سهام (Stock Market) معرفی کرد که در آن کار خرید و فروش انواع شرکت‌ها انجام می‌شود. این بازار محل مناسبی برای فراهم نمودن سرمایه مورد نیاز شرکت‌هاست که با عرضه اولیه بخشی از سهام شرکت‌ها انجام می‌شود.
سپس در بازار ثانویه معامله سهام میان فروشندگان و خریداران انجام می‌شود. شناخته شده ترین بازار سهام، بازار بورس است. اما به طور کلی بازار سهام هر کشور، تأثیر قابل توجهی بر اوضاع اقتصادی کشورها می‌گذارد.
بازار اوراق قرضه (Bond Market)
بازار اوراق قرضه فرصتی مهیا می‌کند که سرمایه گذاران پول خود را با استفاده از اوراق بهادار و با نرخ بهره ای مشخص وام دهند. اوراق قرضه در حکم سندی است که توافق وام دهنده و وام گیرنده را نشان می‌دهد. اوراق قرضه توسط شهرداری‌ها، شرکت‌ها و دولت‌ها برای تأمین مالی پروژه‌ها استفاده میشوند.
بهتر است این نکته را هنگام آشنایی با ابزارها و بازارهای مالی در نظر داشته باشید که بازارهای اوراق قرضه با عنوان بازارهای مبتنی بر بدهی (Debt markets-Credit markets) یا بازارهایی با درآمد ثابت (Fixed – income markets) نیز شناخته میشوند.
بازارهای پولی
بازارهای پولی بستر مناسبی برای معامله کالاهایی هستند که سررسیدهای کوتاه مدت با نقدینگی بالا دارند. این بازار امنیت و بازده معاملات را افزایش می‌دهند. بازارهای پولی پذیرای معاملات عمده فروشی و خرده فروشی هستند که به ترتیب در حجم بالا و حجم کم انجام میشوند.
بازار مشتقات (Derivative Market)
بازارهای مشتقات نوع دیگری از بازارهای مالی هستند که بستری برای عقد قرارداد میان دو یا چند نفر فراهم میکنند. در این بازارها ارزش هر قرارداد طبق یک دارایی مالی (مانند کالاهای فیزیکی) یا مجموعه ای از دارایی‌ها (همچون یک شاخص) تعیین می‌شود.
نکته مهمی وجود دارد و آن هم این است که یک مشتقه به تنهایی بی ارزش خواهد بود. اما ابزارهای مالی مانند اوراق قرضه، کالاها، ارزها، نرخ‌های بهره، شاخص‌های بازار (Market indexes) و سهام در معاملات مشتقات را ارزشمند میکنند.
بازار تبادل ارزهای خارجی (Foreign exchange)
بازارهایی که سرمایه گذاران با توجه به نسبت دو ارز به همدیگر خرید و فروش ارزها را انجام می‌دهند، بازار تبادل ارزهای خارجی است. بازار فارکس شناخته شده ترین بازار تبادل ارزهای خارجی محسوب می‌شود. جفت ارز (EURUSD) هم که بیانگر نسبت ارزش یورو به دلار را نشان می‌دهد و بالا و پایین رفتن این عدد بر کاهش و افزایش ارزش یورو به دلار تأکید دارد.
بازار کالاها (Commodities Market)
بازاری است که تولید کنندگان می‌توانند مواد اولیه و کالاهای خود را به خریداران بفروشند. این کالاها ممکن است کالاهای کشاورزی، فلزات گرانبها، محصولات انرژی، کالاهای صنعتی و سایر محصولات باشند.
بازار مستقیم (Over – the – counter Markets, OTC)
بازار مستقیم بازاری برای مبادله دارایی‌های کوچک است که مشارکت کنندگان امکان معامله اوراق بهادار را بدون حضور کارگزاران دارند. این بازار که به فرابورس نیز شناخته می‌شود، بیشتر میزبان شرکت‌های کوچک با ریسک مالی بالاست. در ضمن همانطور که گفتیم نیازی به حضور کارگزاران در بازار مستقیم نیست.
بازار رمزارزها (Cryptocurrency Market)
همانطور که از نام این بازار در بحث آشنایی با ابزارها و بازارهای مالی بر می‌آید، بازار رمزارزها در حوزه معامله بلاکچین و ارزهای دیجیتال فعالیت دارد. دارایی‌های دیجیتال مانند بیت کوین، اتریوم و تتر به صورت غیرمتمرکز هستند و با استفاده از فناوری‌های بلاکچین مبادله میشوند.
بازارهای مالی بر‌اساس زمان واگذاری
بازارهای دیگری مانند بازار آتی و بازار نقدی وجود دارند که معاملات در آنها بر اساس زمان واگذاری انجام میشوند. در ادامه مبحث آشنایی با ابزارها و بازارهای مالی به معرفی این دسته از بازارهای مالی خواهیم پرداخت.
بازار آتی (Future Market)
بازار آتی نوعی بازار است که زمان واگذاری مربوط به آینده محسوب می‌شود. در قرارداد مربوط به هر معامله هم ذکر شده که فروشنده و خریدار موظف هستند مقدار مشخصی از کالای مورد نظر را با قیمت توافق شده و بر اساس استانداردهای از پیش تعیین شده در سررسید معین در آینده معامله کنند.
بازار نقدی (Spot Market)
بازار نقدی بر خلاف بازار آتی در زمان حال انجام می‌شود و معامله بین فروشنده و خریدار با مبادله کالا و پول انجام می‌شود. بازار نقدی به این دلیل که در زمان مشخصی در حال انجام شدن است به بازار نقطه ای نیز شهرت دارد.
بازارهای مالی بر اساس حق مالی
ماهیت بعضی از بازارهای مالی بر اساس حق مالی شکل گرفته است و به دو دسته بازار بدهی و بازار سهام تقسیم میشوند. در ادامه آشنایی با ابزارها و بازارهای مالی، مفهوم بازار بدهی و بازار سهام را توضیح خواهیم داد.
بازار بدهی (Debt Market)
نوعی از بازار مالی بر مبنای حق مالی بازار بدهی است که در آن معامله ابزارهایی مانند اوراق قرضه دولتی، اسناد خزانه دولتی و اوراق مشارکت انجام خواهد شد. جالب است بدانید که اوراق بدهی در سه دسته شرکتی، شهری و دولتی تقسیم بندی میشوند و ماهیت صادر کننده گواهی‌ها در تقسیم بندی این اوراق نقش مهمی ایفا می‌کند.
بازار سهام (Stock Market)
بازاری منسجم و قانون مند است که توزیع و مبادله سهام در آن انجام می‌شود. بازار بورس معروف ترین بازار سهام به حساب می‌آید که سهام‌های شرکت‌های کوچک و بزرگ در آن معامله میشوند.
ابزارهای بازار سرمایه کدام‌اند؟
آنچه به افراد کمک می‌کند تا در بازارهای مالی معاملات مختلفی را انجام دهند، ابزارها هستند که متناسب با ساختار اقتصادی کشور کاربرد دارند. سهام، صندوق‌ها و سبد گردان‌ها، اوراق قرضه، قراردادهای آتی، قراردادهای اختیار معامله از ابزارهای بازار سرمایه هستند که در آشنایی با ابزارها و بازارهای مالی باید معرفی شوند.
- سهام: ابزار سهام در بازار سرمایه نشان دهنده میزان مشارکت سهامداران در سرمایه گذاری است. نسبت سهم هر سهامدار به کل سهام‌ها با کمک این ابزار بازار مالی تعیین می‌شود.
- صندوق‌ها و سبدگردان‌ها، ابزار کاربردی دیگری هستند که صندوق‌های سرمایه‌های خرد را از سرمایه گذاران جمع آوری کرده و مجموع آنها را در حوزه‌های مختلف استفاده میکنند. اما سبدگردان‌ها در سرمایه گذاری غیر مستقیم مشارکت کرده و کار خرید و فروش و همچنین مدیریت دارایی‌های سرمایه گذار را بر عهده دارند.
- اوراق قرضه ابزار دیگری در بازار سرمایه محسوب می‌شود که مبلغ معینی را در فاصله زمانی مشخص باید به دارنده اوراق پرداخت کند. سپس در سررسید، اصل مبلغ بازپرداخت می‌شود.
- قراردادهای آتی: نوعی از قرارداد هستند که خریدار و فروشنده متعهد میشوند که در زمان معینی در آینده، مقدار مشخصی از کالا را معامله کنند.
- قراردادهای اختیار معامله: نوع دیگری از قرارداد هستند که خریدار با پرداخت مبلغی، حق اعمال معامله را در زمانی معین (در آینده) برای خود می‌خرد.
ابزارهای تأمین مالی دراز مدت
ابزارهایی که برای تأمین مالی دراز مدت استفاده میشوند، سهام، اوراق مشارکت و اوراق قرضه هستند. سهام در دو دسته سهام عادی و سهام ممتاز طبقه بندی می‌شود.
سهام عادی یکی از مهم ترین ابزارهای بازار سرمایه در بورس است که از طریق پذیره نویسی عمومی وارد بازار بورس می‌شود. اما سهام ممتاز نوعی استثنایی از سهام بورس است که امتیازات خاصی دارد. برای مثال سود بیشتری به سهام ممتاز تعلق می‌گیرد و پرداخت آن در اولویت قرار دارد.
اوراق مشارکت و اوراق قرضه ابزارهای دیگری هستند که به صاحبان کسب و کارها کمک میکنند تا تأمین مالی طولانی مدتی انجام دهند. البته دارندگان اوراق قرضه لزوماً سهامی در شرکت ندارند. در ضمن اوراق قرضه امکان انتشار در ایران ندارد. اما اوراق مشارکت اوراقی بهادار به حساب می‌آیند که با وجود مجوز از سوی بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران به قیمت اسمی مشخصی و در دوره معینی منتشر میشوند.
اوراق مشارکت با هدف تأمین بخشی از منابع مالی طرح‌های عمرانی دولت، شهرداری، شرکت‌های دولتی و خصوصی استفاده میشوند.
ابزارهای ویژه مدیریت خطر
ابزارهایی که در مدیریت خطر به کار می‌روند، قراردادهای آتی و قراردادهای اختیار معامله هستند. قراردادهای آتی را در بخش قبل از آشنایی با ابزارها و بازارهای مالی توضیح داده ایم. این قراردادها بیشتر مورد استفاده کشاورزان و تولید کنندگان کالاهای اساسی هستند.
اما ابزار دیگر قراردادهای اختیار معامله است که در دو دسته قرارداد اختیار خرید و قرارداد اختیار فروش قرار می‌گیرند. همانطور که از نام این دو دسته از قراردادها بر می‌آید، دسته اول به امکان خرید دارایی و دسته دوم به امکان فروش دارایی اشاره دارد.
جمع بندی
در این مطلب به آشنایی با ابزارها و بازارهای مالی پرداختیم. انواع بازارهایی که امکان معامله در آنها وجود دارد و ابزارهایی که به بستن و متعهد شدن به قراردادها کمک میکنند، در این مطلب توضیح داده شدند. آنچه اهمیت دارد، توجه به این نکات هنگام معامله و سرمایه گذاری است.